Pierwsze skojarzenie, które nam przychodzi na myśl, kiedy mówimy o spadku, to testament. Jednak zapominamy o czymś, co również jest istotnym elementem prawa spadkowego i wielokrotnie może przysporzyć nam problemów. Tym problemem jest nic innego jak tak zwany zachowek. Czym jest dokładnie zachowek, komu przysługuje i co najważniejsze – co zrobić, żeby go nie płacić?
Instytucja zachowku
Najprościej tłumacząc, zachowek, jest to suma pieniężna, która należy się najbliższym krewnym, zmarłego, którzy dziedziczyliby ustawowo w sytuacji, gdyby zmarły nie sporządził testamentu Zachowek ma na celu ochronę interesu tych osób.
Zasadą jest, że zachowek wynosi połowę tego, co uprawnionemu przypadłoby przy dziedziczeniu ustawowym. Jeśli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo małoletni przysługują mu 2/3 wartości udziału spadkowego.
Komu zachowek się należy
Katalog osób uprawnionych do zachowku możemy znaleźć w treści art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym roszczenie o zachowek przysługuje wyłącznie zstępnym (dzieciom lub wnukom), małżonkowi oraz rodzicom, którzy w przypadku dziedziczenia ustawowego powołani zostaliby do spadku.
Natomiast do spadku nie są powołane osoby, które:
- zostały uznane za niegodne,
- zrzekły się dziedziczenia,
- odrzuciły spadek,
- zostały wydziedziczone,
- zachowek nie przysługuje również małżonkowi, o którym mowa w art. 940 kodeksu cywilnego, czyli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione.
Najczęściej roszczenie o zachowek przysługuje pominiętym przy testamencie dzieciom i małżonkowi zmarłego, pod warunkiem że byliby powołani do spadku przy dziedziczeniu ustawowym. Rodzicom zmarłego przysługuje wtedy, gdy zmarły nie pozostawił ani jednego dziecka, a wnukom, gdy jeden z ich rodziców zmarł przed spadkodawcą. Co ważne, roszczenie o zachowek nie przysługuje rodzeństwu zmarłego. Ograniczenie kręgu uprawnionych jest związane z zamiarem ochrony jedynie osób najbliżej spokrewnionych ze spadkodawcą.
Kiedy nie musimy płacić zachowku?
Nie będziemy płacić zachowku, gdy spadkodawca:
- Zawarł umowę dożywocia, która to umowa jest zawierana pomiędzy spadkodawcą a przyszłym spadkobiercą. Umowa dożywocia przenosi na osobę zobowiązaną nieruchomość w zamian za sprawowanie opieki, zapewnienie utrzymania lub renty do końca jego życia. Umowa ma charakter odpłatny i nie jest traktowana jak darowizna. Zatem nieruchomość objęta umową dożywocia nie podlega zaliczeniu na poczet masy spadkowej.
- Wydziedziczył członka rodziny. Wydziedziczenie jest najpopularniejszym instrumentem prowadzącym do uwolnienia spadkobiercy z obowiązku zapłaty zachowku. Spadkodawca może wydziedziczyć potencjalnych spadkobierców, którym przysługiwać będzie zachowek. Jednakże należy mieć ku temu solidne podstawy i należy je wskazać w testamencie, ponieważ inaczej wydziedziczenie może być podważane i nieskuteczne.
- Zawarł mowę o zrzeczenie się zachowku z osobą, której roszczenie o zachowek by przysługiwało. Taka umowa może zostać zawarta jedynie pomiędzy spadkodawcą a osobą, której roszczenie w przyszłości by przysługiwało.
- Zawarł umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia. Taka umowa jest zawierana pomiędzy spadkodawcą a osobą, która dziedziczyłaby po nim z mocy ustawy. Należy pamiętać o tym, że przedmiotem umowy zrzeczenia się dziedziczenia jest jedynie prawo do dziedziczenia z ustawy. Oznacza to, że skutki prawne takiej umowy nie dotyczą dziedziczenia na podstawie testamentu.
Jeśli spadkodawca nie skorzystał z powyższych instrumentów prawnych, zobowiązany do zapłaty zachowku może skorzystać z poniższych możliwości.
- Stwierdzić niegodność dziedziczenia. Jeśli w toku procesu sądowego zobowiązany udowodni, że spadkobierca ustawowy jest niegodny dziedziczenia, to zostanie on pozbawiony roszczenia o zapłatę zachowku.
- Wykazać darowiznę. Darowizna nie jest doliczana do spadku, gdy została uczyniona na więcej niż 10 lat przed otwarciem spadku. Należy jednak pamiętać, że dotyczy to tylko darowizn, które dokonane były na rzecz osób obcych, niebędących ani spadkobiercami, ani uprawnionymi do zachowku. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Natomiast przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
- Podnieść zarzut przedawnienia. Roszczenie o zachowek przedawnia się po upływie 5 lat od ogłoszenia testamentu lub otwarcia spadku w zależności od sytuacji. Jeśli wniesienie pozwu o zachowek nastąpiło po tym terminie, zobowiązany może podnieść skutecznie zarzut przedawnienia roszczenia.
Jeśli powyższe sposoby wyłączenia czy ograniczenia zachowku nie są skuteczne, można jeszcze:
- Żądać zmniejszenia zachowku z uwagi na zasady współżycia społecznego. Przyczyn żądania zmniejszenia zachowku z uwagi na zasady współżycia społecznego jest wiele i muszą to być naprawdę ważne powody. Częstym argumentem, na który powołują się zobowiązani jest brak kontaktu uprawnionego ze spadkodawcą oraz rażące zaniedbywanie swoich obowiązków rodzinnych wobec niego.
- Powołać się na to, że uprawniony do zachowku otrzymał zapis windykacyjny (zapis windykacyjny polega na tym, iż spadkobierca otrzymuje określoną rzecz w chwili otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy. Spadkodawca może dokonać zapisu windykacyjnego jedynie w testamencie notarialnym) lub darowiznę i w związku z tym zachowek mu nie przysługuje albo przysługuje w zmniejszonej wysokości.
- Podnieść, iż spadkodawca poniósł ponadprzeciętne koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego uprawnionego do zachowku w danym środowisku. Jest to sposób raczej rzadko wykorzystywany i wymaga dużej inicjatywy dowodowej. Można z niego skorzystać, wykazując, iż koszty wychowania oraz wykształcenia uprawnionego do zachowku przekraczały ponad przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku. Wówczas o to przekroczenie można domagać się zmniejszenia zachowku.
- Wykazać wartość substratu majątku na poziomie niższym niż wykazuje to uprawniony. Powyższe polega na umiejętnym podważaniu wartości spadku stanowiącego podstawę do obliczenia należnego zachowku. Może mieć różną postać w zależności od tego co wchodzi w skład spadku. Jeśli uprawniony do zachowku jest jednocześnie zobowiązanym do jego zapłaty, to może powoływać się na tą okoliczność. Wówczas należy podnieść, że zobowiązanemu również przysługuje zachowek i w związku z tym żąda oddalenia pozwu w całości lub części z uwagi na własne uprawnienie do zachowku.
- Ponadto, jeżeli uprawniony do zachowku żąda go od osoby obdarowanej, można wykazać, że:
– istniejący spadkobiercy są w stanie zaspokoić uprawnionego,
– istniejący zapisobiorcy windykacyjni są w stanie zaspokoić uprawnionego,
– obdarowany nie jest już wzbogacony przez darowiznę,
– odpowiedzialność obdarowanego jest ograniczona do wysokości zachowku
jaki uprawnionemu do zachowku przysługuje.
Kontrowersje związane z zachowkiem
Temat zachowku i jego zasadności budzi niemałe kontrowersje. Jednak jego zasadność zależy przede wszystkim od sytuacji, w którym sami się znajdujemy. Instytucja zachowku bez wątpienia wywodzi się z troski o rodzinę i chroni osoby, które były blisko spokrewnione ze spadkodawcą. Ma przede wszystkim za zadanie uniknąć niesprawiedliwości. Zachowek czyni zatem zadość zasadom współżycia społecznego np. w sytuacji, gdy bez wiedzy krewnych spadkodawca przekazał cały spadek obcej osobie. Niemniej jednak może budzić kontrowersje to, że spadkodawca pracujący całe życie na swój majątek nie może przekazać go jedynie wybranym przez siebie osobom oraz to, że osoba dziedzicząca majątek musi „spłacić” pozostałych członków rodziny, które w ich ocenie nie bez powodu zostały pominięte w testamencie.
Przedstawione treści nie są poradą prawną. Z uwagi na zmiany przepisów prawnych jak i orzecznictwa, ich aktualność może ulegać zmianie.
Autor: Izabella Oleksiak — aplikantka radcowska
Autorka bloga www.poprawniczemu.com
