Nieznana w Polsce, a do niedawna także w Mławie – swoim rodzinnym mieście. Pierwsza polska projektantka, która miała butik na Polach Elizejskich. Jej projekty ukazywały się w paryskim „Vogue’u”, a adres jej pracowni znajdował się w prestiżowych przewodnikach po Paryżu adresowanych do bogatych Amerykanek. Sara Lipska powróciła do Mławy po ponad 100 latach nieobecności, m.in. dzięki uchwale Rady Miasta Mława, która ustanowiła rok 2017 rokiem jej imienia.
Kim była ta piękna, drobna i tajemnicza artystka, którą, wydaje się nieopatrznie, w Polsce nazywa się artystką stojącą w cieniu mistrza?
Sara Lipska była bardzo znaną i cenioną malarką, rzeźbiarką, projektantką mody i wnętrz. Przyjaźniła się i projektowała dla tak wielkich nazwisk świata mody jak Helena Rubinstein i Antoine Cierplikowski. Rzeźbiła popiersia artystów, pisarzy i polityków. Jej prace znajdują się w zbiorach wielu muzeów miedzy innymi w Musée de Poitiers, Musée de l’Opéra w Paryżu, Centrum Pompidou, Bibliotece Polskiej w Paryżu, Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku oraz w Muzeum Narodowym w Warszawie (oddział Królikarnia).
Nazwisko Lipska jest też obecne w wielu zagranicznych publikacjach poświęconych sztuce i modzie. Życie i twórczość Sary Lipskiej są tematem pracy licencjackiej Anne-Claire Bourget. W Polsce o Sarze Lipskiej pisze m.in. Marta Orzeszyna w książce „Antoine Cierplikowski. Król fryzjerów, fryzjer królów”.
Urodzona w Mławie
Sara (Sura) Lipska urodziła się 7 grudnia 1882 roku w Mławie, w zamożnej rodzinie żydowskiej. Miała brata bliźniaka Elję oraz dwie siostry Teę i Libę. Ojciec Sary, Mendel Josiek Lipski pochodził z Kutna. W Mławie zajmował się handlem i prowadził firmę, w której rozwoju pomagała mu rodzina żony. Matka pochodziła z bardzo znanej i zamożnej mławskiej żydowskiej rodziny Alterów. Z kolei jej matka – Ryfka Laja Goldstein – była córką Isrela Herscha Altera. Jeden z jej braci – Wiktor Alter – był działaczem Bundu, drugi – Tanchem Alter – był zaangażowany w rozwój mławskiej oświaty. Wraz z ojcem Sary przyczynił się do założenia w Mławie Szkoły Handlowej (18 października 1903 roku), obecnego I Liceum Ogólnokształcącemu im. Stanisława Wyspiańskiego w Mławie.
Sara mieszkała w Mławie do początku XX wieku, kiedy to, wraz z rodziną, przeniosła się do Warszawy, gdzie rozpoczęła naukę w nowo otwartej Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie, w klasie profesora Xawerego Dunikowskiego, wówczas młodego artysty i pedagoga. Dunikowski szybko zauważył studentkę wyróżniającą się urodą i talentem, która niebawem została jego ukochaną.
Sara ukończyła uczelnię w 1907 roku, co nie przerwało związku z Dunikowskim, wręcz odwrotnie – ich miłość rozkwitła, a jej owocem była córka Maria Xawera, która przyszła na świat w Brukseli, w 1908 roku.
Po urodzeniu dziecka Sara powróciła do Warszawy, gdzie zaczęła pracować i samotnie wychowywać córkę. Mimo że znalazła się w trudnej sytuacji życiowej, nie zrezygnowała z malarstwa. Jej pierwszą znaną i jedną z nielicznych prac, która powstała w Polsce, są przepiękne ilustracje do dwóch pierwszych wydań książki Janusza Korczaka „Jośki, Mośki i Srule” (1909 rok i 1920 rok). Ascetyczne w swej formie rysunki były artystycznym sukcesem Sary, której udało się pomocą bardzo skromnego warsztatu oddać atmosferę opowiadań Korczaka i jego ogromną miłość do dzieci.
W Polsce Lipska mieszkała do 1912 roku. W tym czasie zaprojektowała jeszcze katalog dla firmy futrzarskiej Tytusa Kowalskiego (1910 rok), za który otrzymała swoją pierwszą nagrodę oraz namalowała obraz „Jabłka” (1911 rok).
Kobiecy modernizm
Początek wieku w Polsce nie był czasem, w którym zdolna i ambitna młoda artystka mogła rozwijać swój talent. Mimo że Sara pochodziła z zamożnej rodziny, która ją wspierała, nie mogła realizować swoich artystycznych marzeń, dlatego też w 1912 roku wyjechała, wraz z trzyletnią córką, do Paryża, w którym pozostała do końca swojego życia. Zamieszkała w dzielnicy artystów, na Montparnasse, 31 bis rue Campagne-Premiere, tu też otworzyła swoją pierwszą pracownię, którą potem przeniosła na słynne Avenue des Champs-Elysées.
Stolica Francji stała się dla Sary miejscem, w którym zrobiła spektakularną karierę, choć początki nie były łatwe. Lipska zaczynała od pisania listów do znanych i zamożnych, o czym może świadczyć list do Rosenthalów, w którym prosi o spotkanie i ewentualne zatrudnienie. Wprawdzie Rosenthal nie pomógł młodej artystce, ale niespełna dwa lata później Sara odniosła swój pierwszy sukces. Pod koniec roku 1920 zaczęła współpracować z nieznaną wówczas nikomu młodą, polską architektką Adrianną Górską i wraz z nią podjęła się odnowienia w podparyskim Rambouilet wiejskiego domu Barbary Harrison.
Wspólny projekt Lipskiej i Górskiej zachwycił, a jego zaskakującą nowoczesność zauważyła Thérèse Bonney, która opisała szczegółowo budynek, podkreślając jednocześnie, że artystki potrafiły przełamać męską dominację w modernizmie. Doceniła ich kreatywność i instynkt do dekoracji, który pozwolił im zaistnieć w świecie sztuki modernistycznej. Pracę docenili także Howard Roberston i Frank Yerbury, którzy w artykule „The Architect and Building News” wyrazili swój zachwyt nad oryginalnością i nowoczesnością projektu.
Król fryzjerów, przyjaciel Sary
Projekt domu Barbary Harrisom był dopiero początkiem pracy Sary Lipskiej jako projektantki wnętrz. Kontynuowała ją przez następne lata, projektując wraz z Renem Martinem wnętrze biura właściciela fabryki w Montrouge Draeger. Ponownie wykorzystała swoje ulubione materiały: szkło i metal oraz kolory: beże, odcienie zielenie i żółci. Dzięki temu powstał bardzo ciekawy projekt przystosowujący pomieszczenie nie tylko do funkcji, które ma pełnić, ale także do osobowości ludzi, którzy z niego mieli korzystać. O efektach pracy Lipskiej i Martina pisała z zachwytem ówczesna prasa branżowa.
Tak przychylne recenzje pozwoliły Sarze na podjęcie kolejnych wyzwań jako projektantki wnętrz oraz ubrań. W tym czasie poznała Antoine’a Cierplikowskiego, z którym połączyła ją długoletnia przyjaźń. Ten ekstrawagancki fryzjer, ulubieniec paryżanek, pomógł Sarze nawiązać kontakt z Siergiejem Diagilewem i wprowadził w świat Baletów Rosyjskich. Dzięki temu Sara zaczęła swoją kilkuletnią współpracę z Baletami i ich kostiumologiem Leonem Bakstem, projektując stroje dla zespołu.
Butik na Polach Elizejskich
Od 1924 roku pracowała też dla domu mody Maison Myrbor, dla którego projektowała ubrania i tkaniny. Jej projekty haftów charakteryzowały się abstrakcyjnymi motywami. Były inspirowane kubizmem, sztuką i kulturą Wschodu oraz folklorem. Te unikatowe wzory przenoszone były na ekskluzywne materiały, takie jak krepdeszyna i aksamit. Oryginalność i uroda prac Sary zostały docenione już w 1925 roku, kiedy to zdobyła pierwsze miejsce w kategorii haft na wystawie organizacji pomagającej kobietom wolnych zawodów.
Zainteresowanie projektami Sary poprawiło jej status materialny, co z kolei pozwoliło na otwarcie własnego atelier na Montparnasse, przy rue Belloni 4, w którym zaczęła przyjmować swoje pierwsze klientki. Znalazły się wśród nich Helena Rubinstein i Ałła Nazimowa.
Nazwisko Sary zaczęło pojawiać się w „Vogue’u”. Najpierw były to reklamy salonu, potem projekty sprzedawanych w nim ubrań, które zdobywały coraz większą popularność.
Jej salon został przeniesiony na słynne Champs-Élysées pod numer 146, do ekskluzywnej galerii handlowej Portiques Champs-Élysées. Wszystko to sprawiło, że o artystce zaczyna mówić Paryż i nie tylko. Zaprojektowane przez nią ubrania, oryginalne, piękne i misternie wykonane, zostały docenione przez klientki z Europy i Ameryki. Sara stała się ,,modna”, a jej salon był polecany przez przewodniki wydawane dla bogatych Amerykanek, które odwiedzały Paryż.
W tym czasie rozkwitła przyjaźń utalentowanej projektantki z Mławy i równie utalentowanego fryzjera z Sieradza. Dla Antoine’a projektowała zarówno wyszukane stroje przypominające teatralne kostiumy, jak i wnętrza jego mieszkań.
Jej oryginalne ubrania w kolorach uwielbianych przez mistrza: białym i niebieskim, sprawiały, że Antoine wyróżniał się wszędzie, gdzie się pojawił i wzbudzał duże zainteresowanie. Podobnie było z projektami kostiumów na paryskie bale. Dwa z nich zachwyciły Paryż. O kostiumie młodego Buddy rozpisywały się gazety, wśród nich słynny francuski dziennik „Le Figaro” z 25 czerwca 1925 roku, a kostium został uwieczniony w 1927 roku przez malarza Kessa van Dongena na obrazie „Antoine w stroju Buddy”.
Szklany dom
Sara zawsze projektowała, biorąc pod uwagę właścicieli. Uważała, że wnętrze nabiera smaku wtedy, gdy odzwierciedla osobowość swojego mieszkańca. To właśnie sprawiło, że jej projekty tworzyły specyficzny urok mieszkań urządzanych z cierpliwością, w których każdy element został dobrany i zaaranżowany zgodnie z gustem zamawiającego. Tworząc swoje projekty, współpracowała z klientami, poznawała przeznaczenie swoich dzieł, dzięki czemu nadawała nowym przedmiotom znajomego wyglądu, co zazwyczaj zapewniało im długotrwałe użytkowanie. Tę metodę stosowała pracując dla państwa Draeger, Barbary Harrison-Wescott czy dla Antoine’a Cierplikowskiego, projektując wnętrza jego apartamentu przy rue Saint-Didier 4. Przy tym projekcie współpracowała z architektem Charlesem Thomasem. „Szklany dom”, bo tak został nazwany, wzbudził wielkie zainteresowanie, a nazwisko Lipska pojawiło się w europejskiej prasie branżowej.
Nie był to jedyny projekt Sary wykonany dla Antoine’a. W 1931 roku ukończyła wnętrza jego paryskiego apartamentu na rue Paul Doumer 1. Tym razem powstał ekskluzywny apartament z przytulnym wnętrzem, przepełniony dekoracjami, które idealnie oddawały charakter obydwojga artystów. Tak jak w poprzednim domu, tak i tu Sara wykorzystała swoje ulubione materiały: marmur oraz drewno, tym razem sykomory i dębu.
Nowoczesność połączona z wysublimowanym smakiem nie mogła zostać niezauważona przez ówczesny Paryż. Tak jak przy poprzednich projektach, tak i teraz prasa rozpisywała się na temat pracy projektantki.
Artystka wszechstronna
Błyskotliwą karierę w świecie paryskiej mody przerwał tragiczny wypadek samochodowy, któremu Sara uległa 10 września 1929 roku. Samochód, którym jechała wraz z Barbarą Harrison zderzył się z traktorem. Z trzech osób znajdujących się w samochodzie, Sara została najciężej ranna. Po wyjściu ze szpitala musiała poddać się niemal rocznej rekonwalescencji.
Po wypadku zaczęła zajmować się malarstwem, rzeźbą, projektowaniem okładek.
Z tego okresu pochodzą słynne popiersia Natalii Polley i Colette, do których wykorzystała wówczas nowatorski materiał, jakim był cement, łącząc go z żywicą i ceramiką. Prace te do dziś zachwycają historyków sztuki, o czym można było się przekonać w czasie obchodów 40-lecia Muzeum św. Krzyża w Poitiers, kiedy to Pascal Faracci i Fran d’Argenson wybrali te rzeźby jako reprezentatywne dla zbiorów muzeum.
Miłość na zawsze
Zachwyt pracami Sary Lipskiej trwał wiele lat. Wielokrotnie nagradzana, wystawiana, pracowała w zaciszu swojej pracowni, żyjąc w towarzystwie córki Xawery i utrzymując kontakt ze swoją jedyną miłością – Xawerym Dunikowskim. Była to miłość odwzajemniona, mimo że, poza krótkim epizodem paryskim, Dunikowski całe życie mieszkał w Polsce. Sara była cały czas obecna w jego życiu, o czym mogą świadczyć liczne prace, w których odtwarzał nie tylko jej rysy, ale też i wnętrze, podkreślając intymny związek z ukochaną. Widoczne jest to w „Kobiecie brzemiennej II”, która nosi rysy Sary. Wyraża liryzm, zamyślenie, skupienie kobiety na swoim ciele i tym, co się w nim dzieje, budzącym się i rozwijającym życiu. Sarę przedstawiają też: „Głowa dwuwymiarowa” (1916-1917), wykonana z różnych materiałów: gipsu, drewna czy brązu, „Głowa Sary” (1917-1920) oraz obrazy: „Żywioły mórz (1948), „Sara w zielonej sukience”, „Portret kobiety z kokiem” oraz „Kobieta przy sztalugach”.
Zachowała się korespondencja Sary Lipskiej z Dunikowskim, z której wynika ze darzyli się wielkim uczuciem, nawet, gdy mieszkali w dwóch różnych światach. Sara pisała listy pełne miłości, w których z niepokojem pytała o zdrowie Xawerego, ten zaś pisał jej o swojej pracy, wystawach, chorobach. Pragnął, aby przyjechały do niego, do Polski. Mimo usilnych próśb, Sara nigdy nie odwiedzała swojej ojczyzny, robiła to natomiast Maria Xawera, która przyjeżdżała do ojca. Uczestniczyła też w jego pogrzebie w styczniu 1964 roku oraz w otwarciu w Warszawie Muzeum im. Xawerego Dunikowskiego 26 stycznia 1965 roku.
Kilka lat później w dalekim Paryżu, 28 listopada 1973 roku zmarła Sara Lipska. Została pochowana na cmentarzu w podparyskim Bagneux. Obok niej w rodzinnym grobowcu zostały pochowane córka i siostra Aimeé Schkaff (Liba Lipska).
Barbara Zaborowska,
dyrektor Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej w Mławie
Tekst ukazał się również w 5. numerze kwartalnika „Mława Life” – magazynu wydawanego przez portal „Nasza Mława”.
Czasopismo dostępne jest m.in. w naszej redakcji przy Alei Piłsudskiego 5a w Mławie (budynek biura nieruchomości), w Miejskiej Bibliotece Publicznej oraz w Miejskim Domu Kultury.
Bardzo ciekawy artykuł, oby takich więcej.